قَطام بنت شِجنه بن عدییا قطامه (به عربی: قطام بنت شجنة بن عدی) زنی اهل کوفه و از محرکان ابن ملجم در قضیه کشتن علی بن ابی طالب بود.

شخصیت قطام

دانشنامه اسلام می‌نویسد وجود شخصیت قطامه انکار نشدنی است و برخی منابع نام پدر و برادر و اطلاعاتی دیگر از وی را می‌دهند. برخی منابع مانند بلاذری و ابوالعباس مبرد نام پدرش را به جای شجنه، علقمه (یا شاید هم علفه باشد چرا که ابن درید می‌گوید قطامه خواهر هلال و مستورد است که دو تن از خوارج بودند)، در منابع دیگر نام پدرش به نام‌های چون اخدر بن شجنه (بلاذری معتقد است که اخدر برادر قطامه بوده که در نهروان کشته شده)، سبخه بن علی بن عامر بن عوف بن ثلعبه بن سعد بن ذهل بن تیم الرباب آمده‌است. تنها مسعودی معتقد است که قطامه دختر عموی ابن ملجم بود و از قبیله تیم الرباب نبود. در کتاب استیعاب بیان شده که قطامه از قبیله بنی عجل بن لخیم است. شهرآشوب نام برادر قطامه را که در نهروان کشته شد را اصبغ می‌نامد. ابن ملجم پس از ازدواج با قطام داشت از تصمیمش مبنی بر کشتن علی منصرف می‌شد که قطامه وی را دوباره تشویق کرد. ابن کثیر روایتی دارد که در کتب دیگر نیست که می‌گوید قطامه همراه ابن ملجم به مسجد اعظم رفت و برایش خیمه‌ای مهیا کرد. در منابع شیعی (ابن شهر آشوب) روایت شده که قطامه برای سه تن غذا یا دارو فراهم کرد و وردان از جاسوس عمرو عاص مقداری پول دریافت نمود.

نقش در توطئه کشتن علی بن ابی‌طالب

در کوفه، ابن ملجم پیش مردان قبیله اش کنده رفت. اما نیتش را بر ملا نکرد، چرا که می‌ترسید در همه جا فاش شود. روزی گروهی از قبیله تیم الرباب را دید که برای ۱۰ تن از کشتگانشان در نهروان عزاداری می‌کردند و در میان آنان زنی زیبا رو به نام قطامه بنت شجنه را دید و دلباخته اش شد و از وی خواستگاری کرد. قطامه پذیرفت به شرطی که مهریه‌اش ۳۰۰۰ درهم، یک کنیز و یک غلام و کشتن علی باشد. وی در جنگ نهروان پدر و برادرش را از دست داده بود و در فکر انتقام‌گیری از علی بود. او نه تنها به عبدالرحمن در انجام این امر پافشاری کرد، بلکه خود نیز کمکش کرد و فردی به نام وردان از قبیله اش را به کمک وی فرستاد. عبدالرحمن نیز از فردی به نام شبیب بن بجره از قبیله بنی اشجع درخواست یاری نمود. شب قبل از واقعه، قطام با این سه تن در مسجد اعظم کوفه دیدار کرد و سینه هایشان را با حریر بست. (در منابع، شرح بیشتری بر این کار عجیب ارائه نشده است.)

انکار توطئه قطام

جعفر شهیدی معتقد است داستانی که درباره قطام وصف شده‌است از پایه اشتباه است

شگفت‌تر از اصل داستان پیدا شدن ناگهانی زنی به نام قطام است که ابن ملجم چون او را دید یک دل نه صد دل عاشق وی شد. و شگفت‌تر از داستان قطام، خود قطام است، در حالی که طبری او را زنی قدیسه می‌شناساند و می‌گوید: «در مسجد اعظم معتکف بود که ابن ملجم و دو تن دیگر به نزد وی به مسجد آمدند و گفتند: ما بر کشتن علی متحد شده‌ایم.» ابن اعثم، او را زنی بو الهوس و نیمه روسپی معرفی می‌کند.... (زندگانی امیرالمومنین علی (ع)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ۱۷، ص ۱۶۰). ایشان در ادامه می‌گوید: اصل به وجود آمدن قضیه قطام بیشتر از زبان ابن اعثم گفته شده و در منابع دست اول از آن نامی برده نشده است.

قَطام دختر شَجنة بن عَدی زنی از طرفداران خوارج که در تحریک ابن ملجم برای شهادت حضرت علی(ع) نقش داشت. گفته شده است قطام به زیبارویی شهرت داشت و ابن ملجم هنگامی که برای ترور امام علی (ع) به کوفه آمده بود از وی خواستگاری کرد. قطام که برادر و پدرش در جنگ نهروان کشته شده بودند، کشتن علی(ع) را شرط ازدواج با خود قرار داد و ابن ملجم برای رسیدن به وی در کار خود مصصم شد. بعضی محققان این داستان را ساختگی می‌دانند.

اصل و نسب

قَطَامِ بِنْتُ شَجْنَةَ بْنِ عَدِيّ بْنِ عَامِر از قبیله تیم الرباب بود.در نام پدر وی اختلاف است، بلاذری در یک جا نام پدر وی را علقمه و درجای دیگر شجنه ذکر کرده‌است. در برخی منابع دیگر اخضر بن شجنهدانسته شده است که بنا بر این نظریه شجنه پدربزرگ قطام است نه پدرش.

زیبایی

قطام را زنی زیبارو دانسته‌اندکه بدین خصلت مشهور بوده‌ تا جائی که وقتی ابن مجلم وی را می‌بیند از خود بی‌خود می‌شود. بلعمی او را زیباترین زن کوفهو مسعودی و ابوالفرج اصفهانی از وی به عنوان زیبا‌ترین زنان زمان یاد کرده‌اند.در برخی منابع آمده که ابن ملجم با دیدن وی شفگت زده شد.

دشمنی با امام علی

قطام جزو خوارج بودهو اندیشه آنان را قبول داشته‌است.خوارج نیز حضرت علی را کافر می‌دانستند.علاوه بر آن پدر وی یعنی شجنه بن عدی و برادرش اخضر بن شجنه جزء خوارج بوده و در نهروان کشته شده‌بودند.

نقش قطام در شهادت حضرت علی(ع)

ابن ملجم که برای کشتن حضرت علی(ع) به کوفه آمده بود با وی برخورد می‌کند و از او خواستگاری می‌نماید (البته بعضی گفته‌اند ابن ملجم از رباب دختر قطام خواستگاری کرد نه خود قطام.)، قطام ازدواج با ابن ملجم را به شرایطی می‌پذیرد که یکی ازآن شرایط کشتن حضرت علی(ع) است. بنا بر نقلی ابن ملجم، پیش از به شهادت رساندن امام علی (ع) با قطام ازدواج کرده و سه شب نیز پیش وی بوده‌است.

قطام علاوه بر شرط قرار دادن قتل حضرت علی(ع) برای ازدواج.، ابن ملجم را نیز بر انجام این کار ترغیب و تحریک کرد حتی ابن ملجم را به ترس متهم کرد تا وی بیشتر تحریک شود.

گفته شده است قطام شخصی به نام وردان را نیز با ابن ملجم همراه کرد تا او را در به شهادت رساندن امام علی (ع) یار کند.وردان بن مجالد تیمی پسر عموی قطام بوده‌است.وردان بارها به قطام گفته بود که اگر کسی با من بود من علی(ع) را می‌کشتم. بدین جهت قطام ابن ملجم و وی را به هم رساند.

شعری درباره نقش قطام در شهادت امام علی (ع)

و لم أر مهرا ساقه ذو سماحه   کمهر قطام من فصیح و اعجم ثلاثة آلاف و عبدا و قینة   و ضرب علی بالحسام المصمم فلا مهر اغلی من علی و ان غلا   و لا فتک الا دون فتک ابن ملجم

ندیده‌ام بخشنده‌ای از عرب و عجم کابینی چون کابین قطام بپردازد سه هزار و برده‌ای و کنیز و زدن علی(ع) با شمشیر تیز و برنده هر کابین و مهریه هر چه بزرگ باشد از علی(ع) گران‌بهاتر نیست و هیچ قتل و غافلگیری مهمتر از این عمل ابن ملجم نیست.

مرگ قطام

به گفته جرجی زیدان، قطام پس از شهادت حضرت علی(ع) به مصر می‌گریزد ولی به جرم اینکه عمروعاص را از توطئه قتلش خبردار نکرده زندانی می‌شود،وی از زندان فرار کرده و به سوی دمشق سفر می‌کند، اما در بین راه کشته و سرش جدا شدهو مقداری از سرش به مصر فرستاده می‌شود. عمروعاص نیز به قاتل وی هزار دینار جایزه می‌دهد.

تردید در صحت تاریخی داستان

سید جعفر شهیدی ماجرای نقش قطام در شهادت حضرت علی(ع) را با توجه به وجود تناقضهایی در نقلهای مختلف آن، ساختگی می‌داند و می‌نویسد: گویا داستان قطام را ساخته و به کار آن سه تن [ابن ملجم و دو همدستش] پیوند داده‌اند تا بیشتر در ذهنها جای گیرد.

قطام در آثار ادبی و نمایشی

جرجی زیدان نویسنده مسیحی رمانی تحت عنوان ۱۷ رمضان درباره شهادت امام علی نوشته و نقش پررنگی به قطام در جریان شهادت حضرت علی(ع) داده است. این کتاب نخستین بار با نام فاجعه رمضان به فارسی ترجمه شد.

در سریال امام علی(ع) نیز به قطام و نقش وی در حوادث کوفه و مخصوصا شهادت حضرت علی(ع) جایگاه ویژه‌ای داده شده است. در این سریال ویشکا آسایش در نقش قطام ظاهر شد.